Nhìn nhận, đánh giá về các chương trình, dự án sự dụng viện trợ của các tổ chức phi chính phủ nước ngoài đối với sự phát triển kinh tế - xã hội ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi

 Chương trình MTQG phát triển kinh tế - xã hội (KT-XH) vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi (ĐBDTTS&MN) giai đoạn 1 từ năm 2021-2025 được Thủ tướng chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 1719/QĐ-TTg ngày 14/10/2021  là quyết sách lớn cho phát triển toàn diện vùng DTTS và miền núi. Góp phần vào thành công Chương trình này, bên cạnh hoạt động của Chính phủ thì sự tham gia của tổ chức phi chính phủ nước ngoài (PCPNN) cũng là một trong những yếu tố góp phần thúc đẩy sự phát triển của ĐBDTTS&MN.

Có thể thấy, cùng với sự phát triển nhanh chóng về số lượng, các tổ chức PCPNN trở thành nhân tố ngày càng quan trọng trong quan hệ đối ngoại giữa các quốc gia, góp phần thúc đẩy sự phát triển bền vững, giảm nghèo, tham gia xây dựng chính sách, bảo đảm quyền con người, xây dựng quan hệ thương mại bình đẳng giữa các nước trên thế giới. Tuy nhiên, bênh cạnh các tác động tích cực đến sự phát triển nguồn nhân lực, sự thay đổi cơ cấu kinh tế, nâng cao quyền của nhóm yếu thế, đến việc giữ gìn văn hóa tộc người và tác động tốt đến việc xây dựng các mô hình phát triển kinh tế ở vùng dân tộc thiểu số và miền núi thì hoạt động của các tổ chức PCPNN tại Việt Nam vẫn tồn tại một số tác động tiêu cực, tiềm ẩn nguy cơ về mặt an ninh như:

Một là, góp phần tạo nên tâm lý suy bì với các chương trình, dự án của Chính phủ trong nước. Khi tham gia vào các chương trình, dự án của tổ chức PCPNN, người dân đi họp thường nhận được kinh phí, còn các chương trình, dự án của Chính phủ trong nước, đi họp là trách nhiệm, nghĩa vụ của người dân, nên không có kinh phí hoặc kinh phí ít. Vì vậy, người dân có phản ứng tiêu cực với các dự án của chính phủ khiến cho cán bộ dự án luôn gặp phải khó khăn trong công tác điều hành. Bên cạnh đó, một số tổ chức PCPNN khi triển khai vào vùng ĐBDTTS&MN đã lựa chọn đầu tư vào những tiểu dự án mà bà con cần như: vài trăm mét nắp kênh mương nội đồng; vài mét đập, phai chắn nước; vài trăm mét bê tông đường hay vài trăm mét dây điện thắp sáng vào một vài hộ dân… trị giá một vài chục triệu đồng nhưng đã tạo nên tâm lý suy bì, “biết ơn”, thậm trí cắm biển tên nhà tài trợ ngay đầu công trình, trong khi đó Chương trình MTQG phát triển kinh tế - xã hội vùng ĐBDTTS&MN giúp đầu tư cơ sở hạ tầng thiết yếu, phục vụ sản xuất, đời sống trong vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi và các đơn vị sự nghiệp công lập của lĩnh vực dân tộc như điện, đường, trường, trạm…; phát triển sản xuất nông, lâm nghiệp bền vững, phát huy tiềm năng, thế mạnh của các vùng miền để sản xuất hàng hóa theo chuỗi giá trị; bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch… với giá trị đầu tư lớn thì người dân coi là điều tất nhiên, không ghi nhận.

Hai là, hoạt động của các tổ chức phi chính phủ nước ngoài đang góp phần tạo nên một số “ảo vọng” về mô hình. Trong quá trình triển khai chương trình, dự án, các tổ chức PCPNN đã lấy kinh nghiệm quốc tế để xây dựng mô hình triển khai tại vùng dân tộc thiểu số và miền núi Việt Nam, mô hình phổ biến được áp dụng là mô hình tín dụng nhỏ bằng vay tín chấp, mô hình phát triển cây con bản địa, mô hình quản lý cộng đồng. Sau đó họ nhân rộng mô hình này ở các khu vực, tộc người khác. Tuy nhiên, không phải mô hình nào cũng thành công. Thực tế cho thấy đã xảy ra tình trạng khi chương trình, dự án kết thúc, việc quản lý của cộng đồng cũng không còn hiệu quả hoặc thất bại trong quá trình quản lý vận hành. Tại một số địa phương triển khai các dự án trồng rừng, phát triển cây con bản địa, sau khi hết thời hạn của các chương trình, dự án của các tổ chức PCPNN thì tình trạng phá rừng lại đang gia tăng. Điều đó cho thấy không phải chương trình, dự án nào cũng đạt kết quả tốt, nhất là khi kết thúc hỗ trợ, chương trình, dự án buộc phải bàn giao cho cộng đồng quản lý đã gặp phải nhiều vấn đề cần giải quyết. Do vậy, để tránh những rủi ro không đáng có rất cần phải tính toán đến vấn đề quản lý của cộng đồng và phải thận trọng khi triển khai các mô hình tại vùng ĐBDTTS&MN.

Ba là, một số dự án của tổ chức PCPNN chưa thực sự hiệu quả. Xu hướng hiện nay của các chương trình, dự án của các tổ chức PCPNN nội dung nặng về tổ chức tập huấn, hội nghị, hội thảo, tiến độ giải ngân chậm, quy trình viện trợ phức tạp, mức đầu tư thấp, nhỏ giọt gây bức xúc cho đối tác tiếp nhận viện trợ và đối tượng hưởng lợi từ dự án. Nhiều dự án có thời gian triển khai kéo dài, địa bàn rộng nên chưa mang lại hiệu quả cao với nhiều công đoạn phức tạp đã thực sự trở thành những cản trở làm lệch mục tiêu đề ra.

Bốn là, mặc dù hầu hết hoạt động của các tổ chức phi chính phủ nước ngoài đều mang lại nhiều tác động tích cực cho sự phát triển kinh tế - xã hội. Song, một số tổ chức phi chính phủ nước ngoài đã triển khai các chương trình, dự án mang tính nhạy cảm, lồng ghép các hoạt động tuyên truyền, lôi kéo phát triển đạo trái pháp luật. Các tổ chức này, trong quá trình hoạt động đã lồng ghép lợi ích của tổ chức họ, lợi dụng các hoạt động nhân đạo để lôi kéo đồng bào, móc nối với những đối tượng phản động khiến cho hoạt động của các tổ chức đó không còn thuần mang tính thiện chí, nhân đạo, nhân văn. Thậm chí, một số tổ chức khi thực hiện tài trợ đã đưa ra những yêu sách không phù hợp gây ảnh hưởng đến an ninh chính trị và công tác đối ngoại của Đảng và Nhà nước.

Có thể nói, viện trợ của các tổ chức PCPNN trên các lĩnh vực như y tế, giáo dục, phát triển kinh tế, giải quyết các vấn đề xã hội, bảo vệ tài nguyên và môi trường,... đã giúp giải quyết được một số vấn đề bức thiết của người dân ở vùng khó khăn, nâng cao năng lực cho đội ngũ cán bộ và người dân vùng hưởng lợi dự án, hỗ trợ các mô hình, chuyển giao kỹ thuật tiên tiến, thúc đẩy hiểu biết và quan hệ giữa nhân dân Việt Nam với bạn bè quốc tế. Do vậy, việc nắm được những vấn đề còn tồn tại trong hoạt động của các tổ chức PCPNN sẽ giúp Việt Nam có thêm những giải pháp và định hướng hoạt động tốt hơn trong việc phối hợp với các tổ chức. Bên cạnh đó, quá trình xét duyệt cần kiên quyết loại bỏ những chương trình, dự án có nội dung nhạy cảm, phức tạp nhằm tránh để xảy ra tình trạng các tổ chức PCPNN lợi dụng viện trợ để hoạt động xâm phạm an ninh quốc gia Việt Nam.